Монгол оронд нутагладаг 20 орчим ястан нь 400 орчим төрлийн дээл хувцас өмсдөг бөгөөд хүүхэд эрэгтэйчүүдийн дээл хувцас ойролцоо боловч эмэгтэйчүүдийнх нилээд ялгаатай байдаг. Монгол дээл нь сайтар бодож боловсруулсан хийцтэй учраас эсгэсний дараа бараг өөдөс үлддэггүй, эгэл жирийн хирнээ нарийн эсгүүртэй. 80-90 сантиметр өргөнтэй торго бөсөөр дээл эсгэхэд тухайн хүний өндөр намаас шалтгаалан 4-6 метр торго орно. Дугуй хээтэй торгоны хээг тааруулан эсгэдэг учир арай илүү торго хэрэглэнэ. Зуны улиралд дан дээл, давхар тэрлэг, хавар намарт хөвөнтэй ба хурган дотортой дээл, өвөлдөө үзүүрсэг буюу цувцаа дээл өмсөнө.

Халх эрэгтэйчүүд баруун гар руугаа товчилдог, дан эмжээр бүхий дөрвөлжин тавиу энгэртэй, босоо захтай, цэнхэр өнгийн дотор бүхий нударгатай, өргөн урт ханцуйтай, арын хормой урд хормойноос арай элбэг дээл өмсдөг. Халх эрэгтэйн үндсэн өмсгөл нь дээл, хүрэм, хантааз, бүс, гутал, малгай, чихэвч, цамц, өмд зэрэг юм. Халх эмэгтэйн дээл нь хурц тод өнгөтэй, урт ханцуйтай, дэргэр мөртэй, дээлэн дээр цэгдэг буюу ууж өмсөж гоёдог. Ууж нь ханцуйгүй бөгөөд энгэр нь голоороо тууш задгай байдаг. Гоёлын ба ажлын гэсэн хоёр янзын ууж байх бөгөөд цээж ууж, урт ууж гэсэн ялгаатай.

Ууж нь гэрийн эзэгтэйн ёслол хүндэтгэлийн өмсгөл бөгөөд дээлний өнгөнөөс өөр өнгийн эдээр хийдэг. Эмэгтэйчүүдийн дээлний өнгийг тухайн бүсгүй хүний намба төрх, нүүр царай, унах морины зүс, тохох эмээлийн өнгө гоёл зэрэгт тохируулан сонгодог байна. Ойрад буюу Баруун монгол эрэгтэйчүүд халх эрэгтэйчүүдийн адил загварын дээл өмсөх боловч өвөлдөө дан цагаан нэхийгээр хийсэн, өнгө татаж гадарлаагүй “дэвэл” хэмээх дээл, өнгө татаж гадарласан “үч” хэмээх нэхий дээл өмсөнө. Харин зундаа бөс, торго, чисчүүгээр хийсэн тэрлэг өмсдөг. Нэхий дээлэнд 8 хонины нэхий ордог бол хурган дээлэнд 30-32 арьс орно. Ишгэн дээлийг хөнгөн хэмээн настайчууд голдуу өмсдөг байжээ. Анчин гөрөөчин хүний дээл нь эртний ойн иргэдээс өвлөсөн ахар хормойт дээл бөгөөд бараг эмжээргүй, цөөн товч шилбэтэй байдаг. Ахар хормойт дээлийг бэл бэнчингүй ядуувтар айлууд хэрэглэх бөгөөд ихэвчлэн ан гөрөөгөөр амь зуудагтай холбоотой ажээ.

Монголчууд дээлний захыг урагш буюу түрүүлгээ харуулж хаядаггүй, өвчин зовлон гуйна гэдэг. Дээлний захыг гал руу харуулж өрөөлдөж хучдаггүй, хоёр ханцуйг нь зөрүүлж эвхдэггүй, хүний эрхэнд хүлэгдэхийн ёр гэнэ. Дээлийг толгой дээгүүр нөмрөх нь ялтан болохын дохио, энгэр заам задгай байх нь гэр бүл салж сарних бэлэвсэрч хагацахын шинж хэмээнэ. Товчийг үмхэж амандаа зуух буюу хазаж зууваас өнчин өрөөсөн болно гэж үздэг. Дээлэнд малгай гуталд тавьдаг шиг хээ угалз бараг тавьдаггүй. Харин дээлэн дээр өмсөх хантаазанд давхар хошоо, шүдэнзний булан, дэвс хээ тавьдаг. Орчин үед ууж, хантааз, хүрэм хэрэглэх нь багассан ч баяр ёслолын үеэр гоёл болгон хэрэглэх хандлагатай болж байна. Торго хоргойноос гадна нарийн ноосон даавуу, нимгэн савхи, ямааны ноолууран эдээр дээл хийлгэж, цул мөнгөөр урласан товч хадан гоёх болжээ.

Дээлийг эсгэхдээ голлож эсгэх, бөгтөрч эсгэх, зөрүүлдэн эсгэх, эн зэрэгцүүлж эсгэх гэсэн аргуудыг хэрэглэдэг. Монгол дээл хувцсыг оёхдоо нэвтгэлзэх, хөвөрдөх, хөших, логших, хавах, хонин холбоо, хатгах, хэрээ захлах, нөхөх, зүү ороох, загасан нуруу хатгах, эгэлдэрлэх, нэхэх, шидэх, хагас логших, туулай харайлгах, ширэх, эргүүлж оёх, даруулж оёх,  задгайлж оёх, холбоо оёх, даруулж нөхөх, хөрөө гаргах, нуруу гаргах, нааж оёх зэрэг оёдлын аргуудыг хэрэглэдэг.

Эх сурвалж: Монгол орны лавлах

Mongolian traditional costumes

Deel: A deel is the traditional clothing commonly worn for many centuries among the Mongols and can be made from cotton, silk or brocade. The deel looks like a big overcoat when not worn. Instead of buttoning together in the middle, the sides are pulled against the wearer’s body, right flap close to the body with the left covering. On the right side of the wearer are typically 5 or 6 clasps to hold the top flap in place. There is one clasp below the armpit, three at the shoulder, and either one or two at the neckline.

A deel is usually worn with a large belt, usually made of silk. The area between the flaps and above the belt creates a large pocket in which Mongolians keep small items. It also serves as a hanger to which a knife, firestone, cup and other accessories can be attached. Though there is no major difference in material or outline between male and female deels, females tend to wear the 'pocket' closer, while males may have larger pockets, looser fit, and wider sleeves.

In the nomadic culture, special attention was given to the quality of clothes and its tidiness since a missing button, undone seam or loose knot could have cost one's life during a sudden snow storm or fast horse ride.

Besides being a main cloth, it can serve as a blanket, tent and cover against unwanted glances. Depending on weather or work needs, other pieces such as jacket or coat can supplement the deel.

Deel protects perfectly against cold and winds. If necessary, its long sleeves are rolled down to serve as gloves.

It is still commonly worn outside major towns, and especially by herders. In urban areas, deels are mostly only worn by elderly people, or on festive occasions.

Hats:There were over 100 types of hats, different in shape and purpose - for young and old, men and woman, fashionable and everyday hats, for summer and winter, holiday and ceremonies.

Regular hats like "louz" can serve for all occasions. In winter the hat edges can be lowered and protect against wind or cold. On warmer days sides are rolled up and tied on back side.

Hats are very functional, but also make the main piece of the clothes. Each hat was richly embroidered with silk, velvet, ornaments, furs and even precious stones. Often long tassels and red strips streaming in wind would make the owner look very stylish.

That is why an expression "red tasseled Mongols" was often used. The hats embroidery and ornaments would also indicate the social status and even age of its owner.

It is advisable to keep one's hat on when entering Ger, a traditional nomadic dwelling. The rules of etiquette forbade greeting or meeting anybody bareheaded. In the olden days neither a man, nor woman was allowed to go into the street or enter someone's house without wearing a hat.

In old times it was considered to be a humiliating punishment if the "zangia" - a round shaped knot decoration crowning the hat, was torn off. To tread or step over it is considered to be insult to the owner.

Greeting another person or wishing goodwill is always done with one's hat on as a sign of respect. Such a traditional importance attached to headdresses in the past is still carries on.

Shoes: Mongolian boots, known as "gutal" fit ideally for horse riding. They are spacious enough and the slightly uplifted boots forward end prevents from being caught in stirrups, in case rider falls off.

Stiff and high bootlegs protect when walking in summer high grass and winter snow. The upped nose leaves enough air space to prevent from getting cold in winter.

Traditional boots are usually worn with a felt sock made according to boots shape. The upper part of the socks coming out of the boots is usually embroidered with silk, leather, various ornaments and applications.

There are other types of boots used for different seasons and purposes. Normal high heeled soft boots, called boitog, are used mostly for hunting or long walking trips. In winter a fur cover called degtii is put over boots. The boots heels can be soft and hard, low or high depending on the nature of their use.

Boots are made of the skin of cattle or in special cases, skin of such wild animals as deer, wild goat or sheep. Though shoe making is a long and tedious process, traditionally it was female duty to make them.