Монгол угсаатны дээл хувцас бол монгол үндэстний өвөрмөц онцлогийг тодорхойлдог хамгийн энгийн бөгөөд хамгийн үнэмшилтэй соёлын үзүүлэлтийн нэг юм. Монгол угсаатны дээл хувцас нь Монгол орны цаг уур, хүн ардын эрхэлж буй мал аж ахуй, амьдралын хэв маяг, эрхэмлэж заншсан сэтгэлгээний үнэлэмж, дээдлэн хүндэлдэг соёлын хүрээ, дагаж ирсэн нийгмийн хэв журамтайгаа нягт уялдсан онцлогтой. Монголын олон ястны өвөрмөц төрхийг илэрхийлсэн хувцас хэрэглэл нь содон төрх, ур хийцээрээ тэр омог отгийнхоо нэрийг хадгалан өөртөө тохирсон бэлгэдлийг шингээсэн байдгаараа бусдаас ялгарна. 

Монгол үндэсний хувцасны гол төлөөлөгч болсон малгай, дээл, бүс, гутал нь өөр өөрийн гэсэн бэлгэдлийн утга агуулгатай байдаг. Үүнд: Мандах төрийн малгай хэмээх нь хурц шулуун, харилтгүйн утга бэлгэдсэн шовгор оройтой малгайгаар хүний биеийг ёстой төртэй, мандан бадарч явахыг бэлгэдсэн байна. Тэгш төрийн дээл хэмээхийн учир нь хүний биеийг төв шулуун, тэгш намбатай байхыг ерөөж ийнхүү нэрлэжээ. Бүтэх төрийн бүс гэдэг нь задгай тасархайг бэхлэн батжуулах, сарнисныг эвлүүлэхийн утгатай.  Хан төрийн хантааз гэдэг нь аливаа хүндэтгэл, ёслолд заавал өмсөх төр улсын иргэн, эр, эм хүн мөн гэдгийн баталгаа тул энэ хувцсыг төр улсын өмсгөл хэмээжээ. Түших төрийн гутал нь хүний биеийн тулгуур болсон хөлийн өмсгөл тул тулж түших, бат суурьтай явахыг бэлгэдсэн.

Монгол үндэсний хувцас баруун, зүүн, төв гэж хуваагддаг бөгөөд 20 орчим үндэстэн ястны хувцаснаас бүрдэнэ. Монголчууд хүний буян хишиг нь хувцсандаа хурдаг бөгөөд эрэгтэй хүнийх бүсэнд, эмэгтэй хүнийх бэлний чимэг зүүлтэнд нь тогтдог гэж үздэг. Монгол хувцас нь малгай, дээл, ууж, хүрэм, хантааз, дотуур хувцас, гутал зэргээс бүрдэнэ. Дээл хувцасны гол материал бол торго юм. Монгол хувцас хэдийгээр ястан ястны онцлогийг хадгалах боловч монгол туургатныг илтгэх нэг хэв маягтай, ижил төстэй загвартай байдаг. Эрэгтэйчүүдийн хувцас өөр хоорондоо ялгаатай ч ерөнхий байдал нь аль ч нутагт адилавтар байдаг. Харин эмэгтэйчүүдийн хувцас, түүний дотор эхнэр хүний хувцас хэрэглэл нилээд өвөрмөц бөгөөд тэрхүү ялгаа нь энгэр, нударга, уужны мөр, үсний хэв маяг, чимэглэл, гутал зэрэг дээр тод харагддаг байна.

Эрт үеийн монгол хувцас: Эртний монгол хувцас гэдэг нь Монгол нутагт анхны төр улсыг  байгуулсан Хүннү нарын хувцаснаас эхлэлтэй. Хүннү нар баруун зүүн тийш зөрдөг энгэртэй дээл, ээтэн хоншоортой гутал, агсарган бүс хэрэглэж байжээ. Сяньбичууд Хүннү нартай ижил дээл өмсөж, Жужанууд өмнөхтэй адил энгэртэй, нарийн ханцуйтай дээл, урт түрийтэй гутал өмсдөг байжээ. Харин Түрэг угсаатны дээл нь урдуураа задгай, буруу зөрдөг энгэртэй байсны дээр гутал малгай зэрэг нь өөр байжээ. Киданчуудын хувцас нь дундад эртний монгол хувцасны үүсгэл болж түүнд тулгуурласан монгол дээл хувцасны хэв маяг бүрэлдэн тогтсон гэдэг. Тэр үеэс эхлэн монгол угсаатан нь зөв энгэртэй, түрэг угсаатан нь буруу энгэртэй дээл өмсөх болжээ. Эрт үед Монголын хаад, ихэс дээдэст зориулан торго дурданг урлаж, хээг нь алт мөнгөн утсаар хослуулан хатгаж, эрдэнийн чулуун шигтгээг суулгадаг байжээ.

Богтаг малгай: Дэлхийн олон улс үндэстний хувцас хэрэглэл дотор “монголынх” гэж танигдахаар өмсгөл бол XIII зууны үеийн монгол хатадын богтаг малгай юм. Толгойд тавих хэсэг нь ардаа шилэвчтэй дугуйрсан тоорцог маягтай, түүний дээр голоос дээш тохой орчим өндөр хоолой бүхий хэсэгтэй, хоолойн дээд үзүүр хэсэгт өргөссөн дөрвөлжин маягийн оройг бэхэлдэг. Нөхөрт гарсан хатад үсээ нэг сүлжин дээш засаж тэрхүү хоолой маягийн хэсэгт оруулж малгайг бэхэлдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл ардаа үс унжуулдаггүй байв. Оройн хэсэгт нүх гарган тогос, гургуул, шар шувуу гэх мэт шувууны өдийг хатгадаг. Тэдгээр өд нь бас тохой өндөртэй бөгөөд малгайн хоолойн хамт нэг метр орчим болдог ажээ. Малгайн арын шилэвч нь дээлийн зах даран унждаг байна.

Богтаг малгайн хоолойны нүүрэн талд луу, суварга, галын дөл мэт дүрсийг сувдаар чимэглэдэг. Энэхүү богтаг малгайны тухай Францын санваартан Вильгельм Де Рубрук тодорхой тэмдэглэн үлдээснээс гадна Богд хан уулын Их Тэнгэрийн амны сүг зурагт богтаг малгайтай эмэгтэйн дүрслэл бий. Мөн Бээжин дэх ордон музей, Тайваны үндэстний ордон музей зэрэгт хадгалагдаж буй дурсгалуудад тод үлджээ.

Богтаг малгайны чимэглэл нь цэцэг эрдэнэ, бүрэнцэг, бүгнэвч, хос цог зэрэг нэртэй байв. Малгайны өндөр намаар хатадын зиндааг илэрхийлэх бөгөөд их өндөр байх тусам хэргэм зэрэг их гэж ойлгогдоно. Өндөр малгайтай үед тонгойж болохгүйн дээр харц ямагт дээшээ чиглэж байсан нь энгийн ардтай зэрэгцэх ёсгүй гэж үздэг байсантай холбоотой. Малгайн оройд байх дөрвөлжин хэсэг нь монгол гутлын улны хэлбэртэй байх нь бий. Энэ нь хатан хүн хэдий ихэмсэг их хүн боловч эр хүний нөмөр нөөлөг үргэлж хэрэгтэй гэсэн утгатай ажээ. Малгайг тогтоох зориулалттай хажуугийн боолтууд нь битүү сувд эрдэнийн чулуу бүхий хээ угалзтай байдаг. Малгайны урд талд духандаа алтан сам тааруулан зүүж дээд хэсгээр нь нимгэн алчуураар даруулдаг байжээ. Алтан самыг толгойдоо зүүх нь нэг талаар гоёл боловч, нөгөөтэйгүүр эрхэмсэг хатдын оюун ухаан шижир алт шиг хувирашгүй байхыг, дээгүүр даруулсан нимгэн алчуур монгол хатадын төлөв даруу байдлыг тус тус илэрхийлж байжээ.

Дундад эртний монгол хувцас: XIII зууны үед Монголчуудын дээл зөв ташуу энгэртэй, гутал нь ээтэн хоншоортой, толгойн өмсгөл нь алчуур, юүдэн болон хив малгай байжээ. Дээлнийхээ солгой талд оноо хийж, баруун талдаа 3, зүүн гар талдаа 1 товч хаддаг байв. Монголын их хаад Мөнх, Хубилай нар тайлга ёслолын хувцасны дүрэм хуулийг тогтоосон бөгөөд монгол дээлний хэв маягийг хэвээр хадгалж чимэг зүүлтийг улам нэмжээ. Хубилай хааны хатан Чинбай хувцасны загвар хийцийг зохиож урладаг ухаалаг нэгэн байсан бөгөөд монгол хувцсанд түүний нөлөө их байсан. Чинбай хатны нэрнээс үүдэлтэйгээр “нямбай чимбай” гэдэг үг үүсчээ гэж үздэг. Монгол эхнэрүүд өндөр оройтой “богтаг” хэмээх малгайны нарийн хоолойнд сүлжсэн гэзгээ хийж дугтуйлдаг байсан нь монголчуудын үс засалтын хувьд содон засалт байв.  XIII зууны үеийн монголчууд дээл хувцсаа цэмбэ, арьсаар голдуу хийдэг байснаа торгомсог бөс, алтан саагаар хатгамалсан хоргой торгоор хийдэг болж, эрдэнийн чулуун шигтгээ бүхий хээ угалз, зээгт наамлаар чимэглэдэг байжээ. 

Дундад зууны үеийн монгол хувцас: Манж чин улс XYII зууны үеэс Хятад, Монгол зэрэг орныг эрхшээлдээ оруулснаар манж хувцасны зарим хэв маяг дэлгэрсэн. 1759 онд хувцасны хууль гаргаж монгол ван, гүнгүүдийн цол хэргэм, зэрэг дэвийн хувцасны маяг, хэрэглэх зүйлийг тусгайлан заасан байна. Монгол эрчүүд манж маягийн тав гэзэг тавьж, дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсөх болсон ба дээлний ханцуй нь нударгатай болжээ. Монгол хүний дээл хувцсанд нударга хийсэн нь таван хошуу мал адил номхон байлгах гэсэн санаа байсан хэмээн хэлэлцдэг боловч монголчууд нударгыг нь дээш эргүүлэн нугалж ембүү хэлбэрт оруулан хөх өнгөөр дэвсгэрлэн хэрэглэх болжээ. Мөн нударга нь бээлийний үүрэг гүйцэтгэж хүйтнээс сэргийлнэ. Манжийн үед шинээр бий болсон хувцас бол лам дээл хувцас бөгөөд эртний монгол дээлний энгэрийг өвлөн авсан байна.

Нөхөрт гарсан халх эмэгтэй хүн үсээ хоёр хувааж, дугуйруулан дэрийлгэж хавчих болсноор “эхнэр үс” бий болж түүнийг тогтоох толгойн боолт, үсний хавчаар, үсний гэр зэрэг хэрэглэгдэхүүнүүд үүсч түүнийгээ цалин цагаан мөнгөөр уран нарийн хийцтэйгээр урладаг болжээ. Бэл бэнчингээсээ хамааран 5-20 килограмм хүртэл мөнгө хэрэглэдэг. Иймэрхүү үс засалт бүх ястан эмэгтэйчүүдийн нийтлэг гоёл болж, үсээ хоёр салаа сүлжин туйв болон бөс торго зэргээр хийсэн үсний гэрэнд хийж унжуулан үсний үзүүрийг ил гаргадаггүй заншил тогтжээ. Баруун аймгийн нөхөрт гараагүй охидууд үсээ 12-24 салаа сүлжиж “боодог” хэмээх боолт зүүнэ. Хүн амын дийлэнх хувийг халхчууд эзэлдэг учраас халхын хэв маяг бусад ястнуудад нөлөөлж, эрд гарсан эмэгтэйчүүд нь дээлэн дээр уужийг давхарлан өмсдөг байв. Уужны хоёр ташаанаас бэл хэмээх хос мөнгөн эдлэл зүүж таван өнгийн алчуурыг унжуулж гоёдог. Мөн “таван саваагүй”, “гурван саваагүй” гэж нэрлэгдэх эмэгтэй хүний гоо заслын хэрэглэлүүдийг зүүдэг бөгөөд тэдгээр нь шүдний чигчлүүр, чихний ухуур, хумсны хайч, хөмсөг зулгаагч, хэлний хусуур юм. Монгол эмэгтэйчүүд эрчүүдээ дайн байлдаанд явсны дараа орон гэрээ сахиж, үр удмаа хамгаалж үлддэг учраас ирвэс шилүүс гэх мэт хүчтэн амьтдаар хамгаалуулж байна хэмээн бэлгэдэж ангийн арьс үсээр дээл хувцсаа чимэглэдэг байв. Баруун монголын эмэгтэйчүүд  хувцсандаа эрх чөлөөг хүсэмжилсэн үзэл бодлоо шингээж дээлэн дээр задгай ууж өмсөн цагаан зах зүүдэг. Баруун монголын эрчүүд хар өнгийн бөс даавуугаар өргөн нарийн эмжсэн хиаз эмжээртэй, цагаан цайвар өнгийн гадартай дээл, тэрлэг өмсдөгөөрөө монгол угсааны бусад ястнаас ялгарна.

Богд хаант Монгол улс байгуулагдсанаар Манжийн үеийн ямбаны хувцас халагдаж шинэ тулгар төрийн ноёд түшмэдийн зэрэг дэвийг илэрхийлэх албаны хувцсыг хуульчлан тогтоожээ. Хуучны адил хан, ван, бэйл, гүн, засаг гэх мэтээр ялгаж, тайж нарыг 1-4 зэрэг, бичиг хэргийн түшмэлийг 1-9 зэргээр ялган зэрэглэж харилцан адилгүй хувцас, хэргэм зэргийн фүс хэрэглэх болжээ. Фүс гэдэг нь хүрэм хувцасны ар өвөр талд байх бэлгэдэл хээ ажээ. Тэргүүн зэргийн тайж түшмэд өмнө хойноо “таван нүдэт” алтан тэмдэг,  дэд зэрэг нь “алтан өлзий”, гутгаар нь “алтан хас”, дөтгөөр нь “чандмань эрдэнэ”, тавдугаар нь “мөнгөн лавай” фүстэй байжээ. Малгайн жинсний хувьд тэргүүн болон дэд зэргийн тайж түшмэлүүд “шүрэн”, гутгаар нь хөх эрдэнийн чулуу болон хөх болор чулуу, дөтгөөр нь номин хөх өнгийн битүү болор, тавдугаар нь шил мэт өнгөт гэгээн болор жинс шигтгэж хэрэглэдэг байв. “Жинс” гэдэг нь малгайн сампингийн оронд байх шигтгээг хэлнэ. Мөн энэ үед цоо шинээр бий болсон нэг хувцас бол эртний Энэтхэгийн хаад, Түвдийн ихэс лам нар, хуучин Манж Чин улсын хааны хувцаснуудаас загвар авч бүтээсэн эзэн хааны хувцас байв. Хааны зуны малгай нь алтан очир жинстэй, алтан хоргой оройтой бол өвлийн малгай нь ижил хирнээ хар үнэгний арьсан буулгатай. Шар өнгийн магнаг дээл, гадуур хүрэм хэрэглэх бөгөөд хүрэмний ар өвөр, хоёр мөр дагуулан фүс хадсан. Фүсийг алтан хорол өртэй хийж, эргэн тойронд нь хаан бугуйвч, хатан сүйх, таван нүд, заан соёо, загасан нуруу, үнэртэн, шүр, уул ус гэх мэтийн эрдэнийн зүйлээр хүрээлүүлж, арын фүсэнд Өндөр гэгээн Занабазарын зохиосон монгол төрийн бэлгэдэл “Соёмбо”-ыг дүрсэлжээ.

Лам хувцас: Монголчуудын эртний монгол дээлний энгэр лам хувцсанд өвлөгдөн үлдсэн бөгөөд загварыг Өндөр гэгээн Занабазар зохиожээ. Лам дээлийг шар, улбар шар, улаан, хүрэн улаан, хүрэн өнгийн бөс даавуугаар хийж, дээр нь орхимж ороодог. Орхимжийг гадуур хувцас дээгүүр биеэ ороон нэг үзүүрийг мөрөө давуулан хойш хаяж өмсөх маягаар хэрэглэдэг бөгөөд 1.5 метр өргөн, 4 метр урт байдаг. Монгол лам нар цол мяндаг, хэргэм тушаалаас шалтгаалан номын, хурлын гэсэн нарийн дэг жаягтай хувцас өмсдөг.  

Орчин үеийн монгол хувцас: 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараа ноёд түшмэдийн аливаа баяр ёслолд өмсдөг урт дээл хүрэм, отго жинс зэргийг болиулжээ. Тэдгээр ямбаны хувцас, монгол хатадын гоёл чимэглэл ихтэй хувцас хэрэглэлийг музей, кино, театр, бэлэг дурсгалын зүйлсээс олж харж болно. Нүүдлийн соёлоос суурин соёл руу шилжсэнээр ард олны хувцас хөнгөрч нимгэрэн Хүрээ хүүхнүүд, Хүрээ харчуулын хувцаслалт бий болж богино хүрэм, энгийн хийцтэй, мухар ханцуйтай шулуун дээл өмсөж, ардын журамт цэргийн дүрэмт хувцас шинээр бий болсон. Дээлний зах, эмжээр, суга, ташаа нь нарийсч, эсгүүр хийц нь өөрчлөгдсөн бөгөөд эмэгтэйчүүдийн дээлний энгэр захыг хоргойгоор эмждэг болжээ. Өөрөөр хэлбэл, монгол үндэсний хувцасны хамгийн энгийн бөгөөд сонгодог загварт шилжсэн юм.

Оросын улаан цэргийн дуулга малгайнаас загвар авсан “жанжин” малгай дэлгэрсний дараагаар минжин малгай, бүрх малгай, өдөн цагаан малгай зэргийг элбэг хэрэглэх болжээ. 1930-аад оны дундуур европ болон савхин эдлэлийн үйлдвэрүүд нээгдсэн нь монгол хувцас хувьсан өөрчлөгдөхөд ихээхэн нөлөөлж монголчууд үндэсний хувцсыг европ маягийн энгийн хувцастай хослуулан хэрэглэх болжээ. Хүрээ залуучууд нимгэн дан дээлний дотор талд цагаан цамц өмсөж даавуун бүс бүсэлж, бүрх малгайг хэрэглэж, эмэгтэйчүүд нь эхнэр үсийг халж, өдөн цагаан малгайг толгой дээрээ хазгай тавин өмсөж эртнээс уламжилж ирсэн сүүжин ээмгийг сувд зэргээр гоён шинэ загвартай болгон зүүж, сувдан даруулга, сувдан сам, энгэрийн зүүлт зэргийг хэрэглэх болов. Хүрээ хүүхнүүдийн гангараа нь олон хошмогтой уран нарийн хийцтэй хантааз, түүн дээр нуруу даган унжих сувдан даруулгатай урт үс байв. Үснийхээ угт том сувдан даруулгыг зүүдэг бол үснийхээ үзүүр хэсэгт жижиг сувдан даруулгаар гоёдог байжээ. Гэвч социалист нийгмийн үед уламжлалт монгол хувцас хөдөөгийн малчин ардад илүү өвлөгдөн үлдэж хот суурин газрын иргэд европ хувцас түлхүү хэрэглэх болсон юм. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа Монгол улсын ерөнхийлөгч, төрийн сайд, УИХ-ын гишүүд гэх мэт төрийн албаны хүмүүс эртний дээдсийн хувцасны шинжийг агуулсан дээл хувцсыг баяр ёслолын үеэр өргөн дэлгэр хэрэглэдэг болоод байна.  

Монгол дээл: Судлаачид монголчуудын дээлийг гурван төрөлд ангилан үзжээ. Нэгд, урт нарийн ханцуйтай, зөв хандсан ташуу энгэртэй, урт хормойтой дээл өмсөж, тольт бүс бүсэлдэг байжээ. Дээлийн хормойг лууны дүрс болон өөр төрлийн хээ угалзаар чимэглэн гоёдог. Өвлийн улиралд хүйтнээс хамгаалж “додиг” хэмээх мөрөвчийг дал мөрөн дээрээ давхар өмсдөг байжээ. Энэ тухай хятадын сурвалж бичигт “монголчууд дээлэн дээрээ давхар мөрөвч өмсдөг, түүнийгээ булганы арьсаар хийдэг байсан тухай” тэмдэглэжээ. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт иймэрхүү мөрөвч бүхий өмсгөлтэй хүн чулуун хөшөө ч олджээ. Монгол дээл өмсгөлийн хоёр дахь төрөлд урт ханцуйтай дээл, түүн дээр өмсдөг адил урттай, тохойноос дээгүүр богино ханцуйтай, хоёр талдаа урт оноотой давхар өмсгөл хувцас хамаарна. Ерөнхийдөө монгол эхнэр дээлэн дээрээ цэгдэг буюу ууж өмсдөгтэй адил ажээ. Монгол дээлний гурав дахь төрөлд ерийн дээлтэй ижил нарийн ханцуй, урт хормойтой боловч зах заамгүй цулгуй энгэртэй дээл хамаарна. Өөрөөр хэлбэл зөрүүлсэн энгэргүй битүү дөрвөлжин энгэртэй бөгөөд олон хуниас нугалаас бүхий дээл байжээ. Ийм төрлийн дээл бүхий дурсгалууд нь Юань гүрний үед хамаарна. Дээлийн энгэр битүү байгаа нь цаг улирлын хатуу ширүүн нөхцөлд зохицсон байсан хэдий ч энэ дээл нь монголчуудын дунд дэлгэрээгүй ажээ. Юань улсын сударт Их Монгол улсын олон зэрэг дэсийн ноёдын хувцсыг төрийн ёслол, тайлга, албан хэрэг, найр хурим, ав хоморго, гашуудал, жирийн үед хэрэглэх дүрмийг хуульчлан хэд хэдэн зүйл заалтаар тогтоож байсан тухай тэмдэглэжээ.

Бүс: Дундад эртний үед дээлэн дээр металл товруутай нарийн суран бүс бүслэхээс гадна дээлийн үндсэн өнгөнөөс өөр өнгөтэй, олон зэрэгцээ хуниас бүхий бөсийг бүсэлхийгээр өргөн ороож байжээ. Бүсийг өргөнөөр ороон бүслэх нь морин дээр удаан хугацаагаар явахад гэдэс зайлагдахаас сэргийлсэн түгээмэл арга ажээ. Сүүлд энэ нь нарийсч олон хуниас бүхий оёдолтой болж, чангалж уях зориулалттай уяаг нэг тал руу нь гүйлгэн татдаг болжээ. Ийм бүс бүхий дээл нь Юань гүрний үед хамаарах бөгөөд Өвөр Монголын Муумянганы хошуу нутаг, Монголын Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт Бухын хошуу хэмээх газруудаас олджээ. 

Өмд: Урьд цагт сайн элдсэн хонины арьсыг ар нуруугаар нь хавсарч шуумаг болгон эсгэж өмд хийж өмсөж эхэлсэн байна. Эрс тэс уур амьсгалтай нутагт амьдардаг монголчууд анх өмд гэдгийг зохиосон тухай Оросын нэрт түүхч Л.Н.Гумилев тэмдэглэжээ. Японы түүхэн зохиолч Шиба Рёотаро “МЭӨ хятадын Жао улсын Ү Лин ...умардын зэрлэгүүдтэй дайтахдаа тэдний дайтах урлаг, хувцас өмсгөлийг дуурайх хэрэгтэй, нүүдэлчид шиг өмд өмсөцгөөе” хэмээн уриалсан тухай тэмдэглэсэн байдаг. Монголчуудын өмд нь морь унаж явахад зохицсон, салтаа өргөн тавиу, захандаа төдүүл тэлээтэй байдаг. 

Гутал: Хамгийн эртний гутал бол гур гөрөөс мэт амьтны годоор үйлдсэн годон гутал байсан гэж эрдэмтэн Х.Пэрлээ бичсэн байдаг.  Эртний годон гутал, оймсон бойтог, хөмөн гутал зэрэг нь өнөө үед ч өвлөгдөн иржээ. Эсгий бойтогийг ахар уртын эсгийгээр эсгэж шидэж оёх, эсвэл хонины ноос зулж оймсон бойтог хэлбэртэйгээр хийх хоёр арга байжээ. Амьтны арьсаар хөмөн гутал хийхдээ хөлийн шагайны хэсэгт танаас гарган хийдэг.  Ийнхүү хөмөн гутлын шагай хавийн танаас нь хожим гутлын түрий үүсэх нөхцөл болж гутлын түрий, зулаг гэж хоёр хэсэг болгон эсгэхэд хүргэжээ. Хөмөн гутлын хийц загвар боловсронгуй болсоор эдүгээгийн монгол гутал үүсэж бий болсон гэж үздэг.  Эртний нүүдэлчин монголчуудын гутлын хоншоор нь шөвгөр нарийн, улны ирмэг нь улаан өнгөтэй байжээ. Тэр үеийн нийгмийн байдал нь дайн дажин ихтэй, овог аймгийн тэмцэл олон зуун дамжин үргэлжилсэн нөлөөгөөр тийнхүү сэлэм мэтийг илэрхийлэх мэт хэлбэр дүрстэй байсан гэж судлаачид үздэг. Дундад эртний үеийн Монголчуудын гутал ямар байсныг гэрчлэх гуталнууд ОХУ-ын Чита муж, Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын Цагаан чулуут, Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын Шарга уул, Онгон сумын Шивээт, Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Хүйтэн хошуу зэрэг олон газруудаас олджээ. Сарьсан угалзтай, ширээр хийсэн, улаан, хар, шар гэх мэт янз бүрийн өнгөтэй байсан бөгөөд энэ нь гутлын ширийг янз бүрийн өнгөөр буддаг, ширийг боловсруулах нарийн арга дэлгэрсэн байсны гэрч юм. Улыг нь олон давхарлаж тун нарийн оёж ширсэн байсан нь тухайн үед гутлын үйлдвэрлэл тун сайн хөгжсөнийг харуулж байна. XYI зууны үед шарын шашин монголд нэвтэрснээр хорхойд хоргүй амьдрах үзэл санаа дэлгэрч, монгол гуталд өөрчлөлт орж ээтэн хоншоортой болсон байна. Энэ нь хөрсийг гэмтээхгүйгээс гадна жижиг шавьж хорхойны амийг таслахгүй байхаар хийгджээ. Монгол гутал нь өмсөж тайлахад хялбар бөгөөд морь унаж, дөрөө жийн давхихад тохиромжтой, адуу мал уургалан чирэгдэхэд хөл гэмтэхгүй, сур харвах, морь бугуйлдах, уул бартаанд явган явахад суурь сайтай, бат бөх, дулаан, ус чийг нэвтрэхгүй хөлөнд эвтэйхэн тул орчин үеийн малчид, үндэсний бөхийн өмсгөл хувцсанд хуучин хэв шинжээрээ хадгалагдан үлджээ. Монголд 20-иод ястны 20 орчим төрлийн гутал бий. Ястан болгон өөрсдийн амьдарч буй нутаг, зан заншлаасаа хамааран өөр өөр загвар хийцийн гутал буюу урианхайн майга, халхын ээтэн, торгуудын тоохуу, дархад цаатангийн годон, буриадын шархи, сөөхий гээд олон төрөл гутал өмсдөг. Монгол гутал дугуй улт, ээтэн, явуут ээтэн гэсэн үндсэн гурван янз байдаг.

Эх сурвалж: Монгол орны лавлах