Архангай аймгийн Хашаат сумын Цайдам багийн нутагт Өгий нуураас баруун урагш 36 км, Хархориноос хойш 47 км зайд Хөгшин Орхон голын зүүн эрэг, Цайдам нуурын баруун өмнө оршдог. Эл дурсгал нь Хөшөө Цайдамын дурсгал, Орхоны хөндийн дурсгал, Культегины бичээс, Билгэ хааны дурсгал гэх мэтээр нэрлэгдэн 100 гаруй жилийн турш судлагдсаар иржээ. 1958 онд Монгол-Чехословакийн хамтарсан судалгааны баг бүхэлд нь малтан судалсан байна.

Билгэ хаан ба түүний дүү Культегин гэж хэн бэ. 716 он буюу хожуу үеийн Түрэг улсын Капаган хаан Туулын хөвөөн дэх ордондоо босогчдод алагдахад түүнийг 698 онд “Тардушын шад” цол зүүсэн Элтерэс хааны ууган хүү Билгэ залган авах ёстой байв. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчид түүний Бегю нэрт хүүг хаан ор суулгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд Билгэ хааны дүү Культегин орд өргөөг дайрч Бегю хааныг алж өөрийн ах Билгэг хаан ширээнд залж, өөрөө зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. Элтерэс хааны хүү Билгэ бол Түрэг улсын сүүлчийн хаан бөгөөд 19 жил улсаа удирдсан юм. Түүний дүү Культегин 684 онд төрсөн ба ухаалаг, авъяаслаг цэргийн жанжин байгаад 731 онд 47 насандаа таалал төгсчээ. Билгэ хаан дүүгийнхээ дурсгалд зориулан тахилын цогцолбор, шүтээний сүмийг 732 оны 8 дугаар сарын 1-нд босгуулжээ. Цогцолборын урт 67 метр, өргөн 29 метр, 1 метр зузаан тоосгон хэрэмтэй, түүний гадуур шуудуугаар хүрээлэгдсэн, хэрмийн доторхи сул зайг бүхэлд нь 32х32х6 см хэмжээтэй тоосгоор бүрсэн байжээ.

Билгэ хаан эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд цаг үед хаан ор суусан ба харъяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж, Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд орсон байв. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Культегинийг суулгахыг санал болгосон ч дүү нь хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг хүссэнгүй. Культегины тушаалаар өмнөх Капаган хааны ураг төрлийнхөн, түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь буулган устгажээ. Эдний дундаас ганцхан Тоньюкук зөвлөхийг үлдээсэн бөгөөд Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа түүнийг төрийн зөвлөх болгожээ. Ийнхүү ах дүү хоёр бослого үймээнийг дарж, мэргэн зөвлөх Тоньюкуктай хүч хавсран  улсыг амаржуулан их хэргийг бүтээжээ.

Культегины гэрэлт хөшөө: Цогцолборын голд наран ургах зүгт харуулан Культегины гэрэлт хөшөөг байрлуулсан бөгөөд мэлхий чулуун суурийн хамт өндөр нь 383см, өргөн нь 132см, зузаан нь 46см юм. Хөшөөний дээд хэсэгт эвхэрсэн хоёр лууг чимэглэж, бичээсийг голлуулан Ашина овгийн тамга болох янгирын дүрс,  гурван талд нь нийт 68 мөрөнд 10 мянган үсэг зурлага бүхий руни бичээсийг сийлжээ. Судлаачид 1-13 дугаар мөрийг бага бичээс, 14-68 дугаар мөрийг их бичээс гэж нэрлэдэг. Эл бичээсийг Культегины ач хүү Йолуг Тегин 20 хоног сийлж, Түрэг төрт улсаа хэрхэн байгуулсан, Культегин 16 настайгаасаа улсын хэрэгт оролцож ямар овог аймаг, улс орныг байлдан эзэлсэн, хэрхэн тулалдсан, ямар зүсмийн морьд унадаг байсан, өдөр шөнийг үл хайхран улсынхаа төлөө хэрхэн зүтгэж,  ядуусыг баян, өнчнийг өнөр болгож, тойгтныг сөхрүүлж, толгойтныг бөхийлгөн хаан төрийг байгуулалцаж, наран ургах зүгээс наран шингэх зүг хүртэлх өргөн уудам газар нутгийг захиран дээд тэнгэрээс дарах аюулгүй, доод газраас цөмрөх айдасгүй амар жимэр болгон хүчирхэг улсыг байгуулсан тухай, Культегинийг оршуулах үед ах Билгэ яаж эмгэнэн гашуудаж байсан тухай, түүний оршуулгын ёслолд гадаадаас ирж оролцсон зочдыг хүртэл дурдан өгүүлжээ. Хөшөөний мэлхий чулуун сууринд мөн адил түрэг бичээс байх бөгөөд 1979 онд Б.Базылхан судалсан боловч зарим бичээс маш бүдгэрсэн тул бүрэн тайлж чадаагүй байна.

Культегины бичээсийн сургамжтай хэсгүүд:  “...Түрэг хүмүүсийн хагас нь баруунаа ... Түни талд суурьшия гэхэд зарим муу хүн “... хол сууваас табгач иргэд муу эд өгнө, ойр сууваас сайн эд өгнө” хэмээн сургаж байв. ... Билэггүй (мулгуу, ухвар мөчид) хүмүүс Табгач улсад ойр очин Түрэгийн олон овог аймаг сөнөв ...” гэсэн байдаг.  Уран үг, зөөлөн торгоороо холын улсыг хууран ойртуулж муу занд сургадаг табгачуудын башир аргаас болж дахин Табгач улсад эзлэгдсэн биз ээ!

“... Өтүкений газар сууж (Табгач улс руу) аян жингээ илгээж (алба гувчуураа авч) байвал (аяа, түрэг хүн чамд) ямар ч зовлон үгүй. Өтүкений хөвчид байх аваас улсаа мөнхөд захирч сууна чи” гэж сургамжилсан байдаг. Энэ санаагаа улам тод томруун болгохын үүднээс “..Аяа түрэг түмэн цатгалан ... (Табгач улс руу) үнэндээ өлсгөлөн (зовлон) мэдэхгүй ... тийм л байдаг учир түрэг аймгийнхныг нэгтгэн төвхнүүлэв. ... Тэр цагт манай боолууд (өөсвээн) боолтой, манай шивэгчингүүд (өөсвээн) шивэгчинтэй байв ...” гэж дурдсан байдаг.

“...Түрэг овог аймгуудыг нэгтгэн төр улсаа хэрхэн захирсныг би энд сийлүүлэн бичүүлэв. Та нарын зарим нь дахин төөрөлдөн сарниузай гэж дахин сануулан энд сийлүүлэв ... Үүнийг үзээд мэдэгтүн!” гэж өгүүлсэн байдаг. Бичээсийн төгсгөлд “Бо битиг битигме атысы йоллыг тигин” гэж байдаг нь “энэ бичгийг бичигч нь (Куль-тегиний) ач Йоллыг-тегин” гэсэн утга юм.

Билгэ хааны онгон цогцолбор: Культегин жанжны дурсгалаас урагш 1 км орчим зайд байдаг. Билгэ хаан 734 оны 11 дүгээр сарын 23-нд насан эцэслэсэн бөгөөд 735 оны 7 дугаар сарын 22-нд түүнд тахилын сүм барьж, гэрэлт хөшөөг нь босгожээ. Бичээсийг Культегины ач хүү Йолуг Тегин 34 хоног сууж сийлсэн байна. Хөшөө нь 345см өндөр, 174см өргөн, 75см зузаан болно.

2001 онд Билгэ хааны цогцолбор дурсгалын тахилын онгоныг малтан судалсан. Тахилын том дөрвөлжин чулуу, шинээр олдсон хашлага чулуу хоёрын дундах талбайгаас нийт 17 төрлийн 1878 ширхэг мөнгөн эдлэл, 20 төрлийн 78 ширхэг алтан эдлэл, 6 төрлийн 26 ширхэн эрдэнийн чулуу зэрэг зүйлсийг олсон байна. Эдгээр олдвор нь 30см гүн, 40х80см талбайд дээр дээрээсээ зайгүй давхарлагдсан байдалтай олджээ.

Тахилын болон гоёл чимэглэлийн зориулалттай цул алт ба мөнгөөр урласан сав суулга, аяга, дийз, домбо, цом, бүсний чимэглэл, арал, бүсний унжуурга, сүлбээр, гархи, ээмэг, цагираг гэх мэт зүйлс гарч ирсэн. Хамгийн анхаарал татсан олдвор нь цул алтан титэм бөгөөд цэцгэн хээ бүхий сууринаас дээш салбарласан таван дэлбээтэй, голын дэлбээнд далавчаа дэлгэсэн махчин шувууг эгч урдаас нь дүрсэлж, хушуунд нь тунгалаг ягаан өнгийн үнэт чулууг алтан утсанд дүүжлэн зуулгасан байв. Эл титмийн төрх байдал нь 1958 оны малтлагаас олдсон Культегин жанжны чулуун хөрөгийн толгойд дүрсэлсэн өмсгөлтэй тун төстэй ажээ. Культегины титэм нь толгой ороосон таван хэсгээс бүрдэх ба өмнө талдаа далавчаа дэвсэн шувууны товгор сийлмэл дүрстэй. Эдгээрээс үзвэл Түрэгийн хаан угсааны язгууртнууд гарьд шувууны дүрс бүхий таван талт титэм өмсдөг байсан байх магадлалтай. Мөн эртний нүүдэлчдийн шүтлэгээр бол нас барсан хүний сүнс шувуу болон нисэж оддог хэмээх үзэлтэй холбоотой ажээ.

Тахилын сүмийн хаалга, тахилын ширээ зэргийг чимэглэж байсан цэцгэн дүрст алтан товруу 48, найман дэлбээт мөнгөн товруу 1822 байснаас гадна мөнгөөр ороосон бариул, зориулалт нь тодорхойгүй олон тооны мөнгөн эдлэлүүд, 304 ширхэг хүрэл хадаас зэрэг зүйлс нэг дороос гарч ирсэн байна. Судлаачдын үзэж буйгаар Түрэг мөхөх үед Уйгарын цэрэг довтолж ирэхээс өмнө амжиж хааны онгоныг хамгаалж байсан шадар хүмүүс Билгэ хааны онгоны үнэт зүйлсийг яаран цуглуулж ердөө 30см гүнзгий нэг мерт хүрэхгүй урттай нүхэнд сул асган булсан ба дайснууд довтолж тахилгын сүмийг нураах үед барилгын нурангид дарагдан үлдэж олон зууныг туулан өнөө үед хадгалагдан ирсэн ажээ.

Билгэ хаан болон Культегины эдгээр цогцолбороос шавар сав, төмрөөр хийсэн аж ахуйн болон гоёл чимэглэлийн зүйлс, вааран дээврийн хэсэг, тосгуур зэрэг эд өлгийн зүйл олджээ. Вааран дээврийн хагархай дээр нүүдэлчид морин давхиан дунд харвалдаж буй дүрс байсан нь судалгааны чухал дурсгал болдог. Чулуун хашлага бүхий дөрвөлжин булшны ор олдсоныг судлаачид жинхэнэ булш биш харин эзний оршуулгыг бэлгэдэн хийсэн зан үйлийн шинжтэй гэж дүгнэжээ. Хүн хөшөөд нь тухайн үеийн хүмүүсийн дүр төрх, хувцас хэрэглэл, гоёл чимгийг бодитойгоор илэрхийлжээ.

Хөшөө Цайдамын эдгээр дурсгалууд мянга гаруй жилийн түүхэндээ ихээхэн эвдэрч гэмтсэн боловч ЮНЕСКО “Дэлхийн гайхамшигт үнэт зүйл болох нь” гэдэг зэрэглэлээр дэлхийн соёлын өвд 1996 онд бүртгэн авсан. Монгол улс 20.8 км.кв талбайг 1961 онд улсын хамгаалалтанд авсан түүхтэй. Хөшөө Цайдамын эл хөндийд Улаанбаатар хот 14 жил суурьшиж байсан бөгөөд тухайн үедээ Шар бүст өргөө гэдэг нэртэй байжээ.

Билгэ хаан болон Культегин жанжны бичээсийг анх Данийн эрдэмтэн Вилем Томсен тайлж уншсан тухайгаа 1893 оны 12 сарын 15-нд Копенгаген хотноо ШУА-ын хурал дээр зарласан байдаг. Харин эдүгээ сүүл үеийн судлаачид түүний тайлж уншсаныг нэлээд алдаатай болсон гэж үздэг.

Билгэ хааны бичээсийн агуулга (хожим судлагдсанаар): Тэнгэрээс ивээлт тэнгэрлэг түрэг Билгэ хаан. Үг ману: Дээр хөх тэнгэр, доор бараан дэлхий үүдсэний завсарт хүний хөвгүүд буй болсон ажгу. Эстими хаан хэмээн алдаршсан миний дээд өвөг Буман хаан хүний хөвгүүдийг эзлэн сууж эл улсаа тэтгэн засаг төрийг бататгавай. Дөрвөн зовхисын олон аймгийг хүчээр дагуулан номхотгоод толгойтныг бөхийлгөн тойгтныг сөгтгөвэй. Зүүнш Хадарганы хөвч, баруунш Төмөр хапаг хүртэл улсаа нутаглуулах, энэ хоёрын завсар сурвалжтан улс үгүй Хөх Түрэг удтал нутаглан суужээ. Өвөг Буман мэргэн хаан бөлгөө, баатар хаан бөлгөө. Түүний сайд нь мэргэн, баатар бэхи нар болоод албат олон цөм шударга тул эл улсыг удтал тэтгэн төрийг бататгажээ. Насан эцэслэсэнд наран мандах зүгийн бүхэл талын аймгийн хүмүүн Нанхиад, Төвд, Парфурум, Хиргис, Уч, Хуриган, Отус, Татар, Хятан, Татаби зэрэг өчнөөн олон улсын хүн ирж хүйлэн хайлан гашуудан уйлав. Тийм алдарт хаан агсан ажгу. Түүний сүүлд дүү нь хаан болов.

Хөвгүүн нь хаан суув. Дүү нар нь ахас лугаа адилгүй. Хөвгүүд эцэг лүгээ адилгүй болсон учир будангуй хаад ширээг залгамжлан уйлхай хаад төрийг барьж сайд нь будангуй, уйлхай бэхи болоод албат олон шударга батгүй, нанхиадуудын хутган эвдрүүлж хөнөөсөнд дүү нар нь ах нар лугаа эвдрэлцэн муудалцаж, бэхи нар албат олон лугаа харшлан хөнөөлцсөн тул Түрэг улс эрхэм болсон эл улс юугаа эвдэж, эзэн болсон хаад юугаа тэвчлүгээ. Хүчирхэг хөвгүүд нь нанхиадын боол боллоо, ариун охид нь нанхиадын шивэгчин боллоо. Түрэг бэхи нар түрэг цолоо гээж нанхиад бэхи нарын адил нанхиад цол хүлээн зүүж нанхиад хааныг дагаж тавин жилийн турш сэтгэл хүчээ өгч, зүүн тийш наран мандах зүг Бүгли хаан хүртэл баруун тийш Төмөр хапаг хүртэл тэдэн лүгээ яван нанхиад хаанд эл улс эрх мэдлээ өгөв.

Хамаг Түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн: Эл улс минь хаана байнам. Хэнд улсуудыг дагуулнам билээ би. Хаантай улс билээ би. Хаан мину хаана буй. Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаанд дайсан болж хуучин нутагтаа хүчин тэжээсүгэй хэмээн нүүн ачаалав. Эд нар сэтгэл хүчээ өгөхийг бодохгүй болбоос Түрэг улсыг хядан алж үрийг тэжээсүгэй хэмээн нанхиадууд хэдэн удаа цэрэг явууллаа.

Дээрээс Түрэгийн тэнгэр, доороос ариун дэлхий ус, Түрэг улс үл сөнөх болтугай, өнөд орштугай хэмээн миний эцэг Элтерес хаан, эх Элбилгэ хатан зулайгаас өргөн дэвшүүлэв. Миний эцэг хаан агсан хорин долоон эрийн хамт мордлоо. Түүний захад явсныг хот дахь хүмүүс сонсоод хотоос гарч, уулан дахь хүмүүс уулнаас угтан бууж бүгд нийлж далан эр болов. Тэнгэрээс ивээн тэтгэснээр хаан эцгийн цэрэг чоно мэт харш дайсан нь хонь мэт болж зүүнш баруунш явсаар хүчийг бүртгэн хүнийг ятган бүгд долоон зуун эр боллоо. Цэргийн тоо долоон зуу хүрсэнд биеэ хаанд үзэн, тус тусын улс мэт бологсод, бусдын боол бологсод, тайлаш, тардус аймгийг улсын олон аймгийн дотор байваас зохих байрыг заан тогтоож ягбу, шадтай болговой.

Өмнө зүгээс нанхиад улс, умраас тогус огусын хаан дайсагнан харшлалдаж хиргис, хуриган отус, татар, хятан татаби нар цөм довтлолдов. Миний эцэг хаан энэ олон улс лугаа байлдахаар дөчин долоон удаа цэрэглэж хорин удаа хутгалдан байлдав. Тэнгэр ивээн тэтгэсэн тул эл улсыг бататган хаан төрийг засаж дайсныг номхотгон тойгтныг сөгтгөв, толгойтныг бөхийлгөв. Эцэг хаан минь төрийг төвшитгөн засаж халилаа. Хаан эцгийн хүүрт хааны балбалыг тэргүүн болгон тавив. Хаан наснаас нөгчсөн цагт би найман наст бөлгөө. Миний авга хаан суугаад Түрэг улсыг засан тэнхрүүлж үгээгүй баялаг, өнчнийг өнөр болгов. Авга хаан ширээнээ суухад би тегин бөлгөө. Тэнгэрийн ивээлээр би хорин дөрвөн насандаа Тардуш улсын шад боллоо. Хаан авгын хамт зүүнш Шандун газрын Ногоон голын тал хүртэл, баруунш Төмөр хапаг хүртэл аялан явж Хөгмэнийг даван Хиргисийн нутаг хүрлээ.

Бүгд гучин таван удаа цэрэглэн аялж, хорин гурван удаа байлдаад эл улсыг бататган хаан төрийг тэтгэн, тойгтныг сөгтгөлөө, толгойтныг бөхийлгөлөө. Түргэшийн хаан угаас миний албат түрэг хүн бөлгөө. Ухваргүй тул хэрэг алдаж ял олоод үхэв. Түүний хойно сайн бэхи нар цөм үхэв. Түүнийг дагасан улс иргэн цөм зовлонг олов. Манай өвгөдийн энэ газар ус эзэнгүй аху нь зохихгүй тул Ас улсыг зохиов. Барс бэхид хаан цол өгч дүү гүнжийг эм болгон өглөө. Түүний бие ял олоод үхэж улс иргэн нь боол шивэгчин боллоо. Хөгмэний газар ус эзэнгүй аху нь зохихгүй тул би Ас, Хиргис улсыг зохион засав. Зүүнш Хадарган хөвч хүртэл дагасан улсыг суулган засаж баруунш Гэнгү тарман хүртэл Түрэгийн нэгэн хэсэг улсыг суулган заслаа. Тэр цагт манай боол өөрснөө боолтой, манай шивэгчин өөрсдөөн шивэгчинтэй бөлгөө. Дүү нар нь ахсыг чирэгдүүлэхгүй, хөвгүүд нь эцэгсийг чирэгдүүлэхгүй бөлгөө. Эл улс засаг төрөө энэ мэт бататгавай. Огус түрэгийн бэхи болоод албат олон та бүхэн сонсогтун. Дээр аху тэнгэрээс дарах, доор аху газраас цөмрөх аюулгүй агсан Түрэг улс. Эл улс төр засгийг хэн дэлгэрүүллээ. Чи язгуураас шударга түрэг улс бөлгөө. Гэмшин гэмшигтүн. Чиний шударга журамтайд мандсан Билгэ хааны хөгжүүлсэн сайхан эл улсын өмнө гэм алдал үйлдэж уйлхайлан умдгайдав чи. Чамайг сарниулсан байлдааны аюул хаанаас гарлаа? Чамайг дагуулсан хатгалдах санаа хаанаас гарлаа? Өтгөн хөвчийн улс чинь нүүн явж нэгэн хэсэг чинь зүүнд одлоо. Нэгэн хэсэг чинь баруунд одлоо.

Одсон газар бүхэнд сайныг олсон чинь ганц цусаа ус мэт урсгаж, ясаа уул мэт овоолон хүчтэн хөвгүүнээ боол болгож, ариун охидоо шивэгчин болголоо. Чиний ухваргүй уйлхайн учраас хаан авга халив. Хөшөөний тэргүүнд би Хиргис хааны балбалыг босгов. Түрэг улсын нэр алдар үл сөнөх болтугай хэмээн хаан эцэг, хатан эхийн өргөмжилсөн улсыг заяагч тэнгэрээс Түрэг улсын алдар нэр үл сөнөх болтугай хэмээж миний биеийг хаан болгов. Би эд малаар баян улсын хаан болсонгүй, аманд хоолгүй, мөрөнд хувцасгүй буурай ядуу улсын хаан боллоо.

Дүү Культегин бид хоёр хоёул шад бөлгөө. Өвөг дээдсийн мандуулсан улсын алдар нэр мөхөн сөнөвөөс зохихгүй хэмээн хэлэлцэж Түрэг улсын учир шөнө үл унтан, өдөр сул үл суун дүү Культегин бид хоёр шад үхэн цуцтал зүтгэн оролдож улсыг их болголоо. Ийнхүү зүтгэн байлдахад улсыг гал, ус үл болгон, сарнин тархаж цуцан ядуурагсад хуран чуулсныг тэнхрүүлэхийн учир умраад Огус, зүүнш Хятан, Татаби өмнөдөд Нанхиадыг байлдахаар аялж хорин хоёр удаа байлдвай. Тэнгэрээс ивээж өлзий хутаг соёрхсонд би мөхөхөд хүрсэн улсыг өргөн тэнхрүүлж нүцгэн улсыг хувцастай, ядуу улсыг баян, өнчин улсыг өнөр болгож, эл улсын элдэв зүйлсийг засан хаан алдрыг бататгавай. Дөрвөн зүгийн улсыг хүчээр номхотговой. Миний олон хаад намайг харшлах сэтгэлгүй дагажээ.

Эдүгээ энэхүү гайхамшигт түүхэн дурсгал байгаа газарт Туркийн хөрөнгө оруулалтаар музейн зориулалттай барилга барьж хашаалан дотор нь Билгэ хаан ба Культегин жанжны гэрэлт хөшөө, түүний орчинд байсан эвдэрч сүйтгэгдсэн хүн хөшөөд, бусад чулуун дурсгалыг сэргээж байрлуулсан байна. Музейн хананд тус онгон цогцолбортой холбоотой түүхийн болон судалгааны ажлуудыг өгүүлэх гэрэл зургийн үзэсгэлэнг байгуулсан байдаг. Мөн 2001 онд малтсан Билгэ хааны онгоноос олдсон зарим олдворуудыг дэлгэн үзүүлжээ. Тус музейг Хархориноос Өгий нуур явах замд үзэх боломжтой бөгөөд хураамж нь 5000 төгрөг байдаг.

Эх сурвалж: Монгол орны лавлах, Монголын түүхийн тайлбар толь